Przedsiębiorca korporacyjny podlega również własnej odpowiedzialności penalnej w następstwie popełnienia na jego rzecz określonego czynu zabronionego jako przestępstwo albo przestępstwo skarbowe. Taką odpowiedzialność wprowadzono do systemu polskiego prawa ustawą z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 358).
Model odpowiedzialności
Odpowiedzialności podmiotów zbiorowych wprowadzona przez ustawę z 2002 r. ma charakter odpowiedzialności następczej. Najpierw musi bowiem dojść do przypisania odpowiedzialności osobie fizycznej, a dopiero potem można wszcząć postępowanie wobec podmiotu zbiorowego.
Podmiot zbiorowy w rozumieniu ustawy
W rozumieniu tej ustawy podmiotem zbiorowym jest osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków. Podmiotem zbiorowym jest też spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek, spółka kapitałowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną, a także zagraniczna jednostka organizacyjna.
Warunki odpowiedzialności
Aby doszło do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego powiązana z takim podmiotem osoba fizyczna – reprezentant podmiotu zbiorowego albo przedsiębiorca, który bezpośrednio współdziała z podmiotem zbiorowym – musi dopuścić się czynu zabronionego (jednego z przestępstw albo przestępstw skarbowych wskazanych w enumeratywnym katalogu), który został stwierdzony prawomocnym orzeczeniem (w szczególności – wyrokiem skazującym). Warunkiem takiej odpowiedzialności jest też wina podmiotu zbiorowego oraz osiągnięcie przez ten podmiot z czynu osoby fizycznej jakiejkolwiek korzyści, choćby niemajątkowej, albo chociaż uzyskanie możliwości osiągnięcia takiej korzyści.
Środki penalne stosowane wobec podmiotu zbiorowego
Wobec podmiotu zbiorowego możliwe jest orzeczenie kary pieniężnej (zasadniczo w wymiarze od 1 tys. zł do 5 mln zł, ale nie wyższej niż 3% przychodu osiągniętego w roku obrotowym w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego).
Wobec podmiotu zbiorowego sąd obligatoryjnie orzeka też przepadek przedmiotów pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego lub które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego, korzyści majątkowej pochodzącej chociażby pośrednio z czynu zabronionego, równowartości przedmiotów lub korzyści majątkowej pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego. Ponadto sąd może też orzec m.in. zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń, zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi (zakazy są orzekane w latach, na okres od 1 roku do lat 5.
Praktyka
To rozwiązanie nie sprawdza się w praktyce. Spraw prowadzonych przez sądy wobec podmiotów zbiorowych jest niewiele; roczny wpływ kształtuje się na poziomie kilkunastu – kilkudziesięciu wniosków w skali całego kraju. Sądy sporadycznie orzekają o odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony pod groźbą jako przestępstwo czy przestępstwo skarbowe, a kary pieniężne nakładane na podmioty zbiorowe są niewielkie. Pozwala to przyjąć, że odpowiedzialność, jeśli już dochodzi do jej nałożenia, dotyczy małych podmiotów zbiorowych.
Poszukiwanie nowego modelu odpowiedzialności penalnej podmiotów zbiorowych
Rozwiązanie przyjęte w ustawie z 2002 r. nie sprawdza się dobrze w praktyce. Władze państwowe poszukują więc innego modelu odpowiedzialności penalnej podmiotów zbiorowych. Konieczność wdrożenia sprawnie funkcjonującego, efektywnego mechanizmu takiej odpowiedzialności wynika też z wiążących aktów prawnych Unii Europejskiej, Rady Europy i Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju.
Prace nad nową ustawą trwają w Ministerstwie Sprawiedliwości już od kilku lat. Przełożyły się na rządowy projekt, który został skierowany do Sejmu VIII kadencji w styczniu 2019 r.
