Projekt nowelizacji przepisów ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych pod groźbą kary
Na początku września br. na stronach Rządowego Centrum Legislacji został opublikowany projekt noweli do ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych pod groźbą kary (uopz) z dnia 29 sierpnia 2022 r. Projekt uzyskał nr druku UD421. Inicjatorem rządowego procesu legislacyjnego, a zarazem autorem projektu jest Minister Sprawiedliwości.
Nowela zakłada zmianę modelu odpowiedzialności karnej podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony jako przestępstwo albo przestępstwo skarbowe na odpowiedzialność bezpośrednią, niezależną od uprzedniej odpowiedzialności osoby fizycznej – sprawcy przestępstwa albo przestępstwa skarbowego.
Sama zmiana modelu odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych to rozwiązanie spodziewane. W 2018 r. Minister Sprawiedliwości skierował do rządowego procesu legislacyjnego projekt nowej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. 11 stycznia 2019 r. projekt został skierowany do Sejmu, w wersji istotnie zmienionej w stosunku do wersji pierwotnej, chociaż nadal nie wolnej od istotnych mankamentów. Ten projekt nie otrzymał nr druku sejmowego; nie był przedmiotem prac legislacyjnych w Sejmie.
Proponowana nowela do uopz, wobec zmiany modelu odpowiedzialności karnej podmiotu zbiorowego, nie współgra z tekstem ustawy, modyfikuje go bardzo istotnie. Przy tym, jak w przypadku każdej dużej noweli, proponowane zmiany są dużo mniej czytelne i trudniejsze do analizy dla opiniujących, aniżeli projekt nowej ustawy.
Procedowana w RCL nowela do uopz nie jest wolna od istotnych mankamentów,
w szczególności:
1) zastrzeżenia budzi skomplikowana definicja podmiotu zbiorowego, z zakresem nieuwzględniającym złożoności form prowadzenia działalności gospodarczej, np. w grupach kapitałowych; taka definicja będzie rodziła wątpliwości interpretacyjne;
2) wprowadzono ograniczenie odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych do dużych podmiotów prywatnych, przy wyłączeniu z zakresu ustawy podmiotów państwowych, a nawet podmiotów z udziałem Skarbu Państwa czy jednostek samorządu terytorialnego i ich związków (wobec modyfikacji brzmienia art. 2 uopz) – co skutkuje przywilejem bezkarności dla podmiotów objętych wyłączeniem (w uzasadnieniu projektu nie podano żadnej racjonalizacji tego wyłączenia);
3) niezrozumiałe jest wyłączenie możliwości przedawnienia się odpowiedzialności karnej podmiotu zbiorowego (wobec uchylenia art. 14) – w prawie karnym przedawnienie jest zasadą (oczywiście doznającą wyjątków) i dotyczy nawet zbrodni;
4) brak warunku prejudykatu, przy utrzymaniu postępowania w przedmiocie odpowiedzialności karnej podmiotu zbiorowego oddzielnego od postępowania karnego czy karnego skarbowego, przekładać się będzie na konieczność dokonywania przez sąd własnych ustaleń odnośnie do podstaw odpowiedzialności karnej podmiotu zbiorowego (postępowanie będzie dublowało postępowanie wobec osoby fizycznej); za nieracjonalne należy uznać wykluczenie możliwości prowadzenia jednego postępowania w przedmiocie odpowiedzialności karnej podmiotu zbiorowego i osoby fizycznej będącej sprawcą przestępstwa czy przestępstwa skarbowego, którego popełnienie ma skutkować odpowiedzialnością podmiotu zbiorowego;
5) brak możliwości udziału reprezentanta podmiotu zbiorowego w postępowaniu karnym czy karnym skarbowym – wobec uchylenia art. 21 i 21a – przy jednoczesnym wprowadzeniu obowiązku wskazania prejudykatu i dołączenia jego odpisu wraz z uzasadnieniem do wniosku prokuratora inicjującego postępowanie sądu wobec podmiotu zbiorowego, będzie skutkował brakiem wpływu podmiotu zbiorowego na wynik sprawy karnej, od którego de facto będzie zależała jego odpowiedzialność w sprawach, w których będzie prejudykat (formalnie zrezygnowano więc z uzależnienia odpowiedzialności karnej podmiotu zbiorowego od prejudykatu, ale faktycznie sąd będzie niego korzystać);
6) błędem jest powiązanie prowadzonych przez prokuratora „czynności wyjaśniających” (niesformalizowany surogat postępowania przygotowawczego, podczas którego podmiot zbiorowy nie ma statusu strony) z przepisami Kodeksu postępowania administracyjnego (proponowany art. 27 ust. 3 i 4); całe postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego – nawet ta jego niesformalizowana część – powinno zostać powiązane wyłącznie z przepisami Kodeksu postępowania karnego;
7) niezrozumiałe jest wprowadzenie do uopz postępowania cywilnego (adhezyjnego), które z dniem 1 lipca 2015 r. zostało usunięte z Kodeksu postępowania karnego (na rzecz cywilnoprawnego w swej istocie obowiązku naprawienia szkody) – to rozwiązanie będzie skutkowało chaosem w praktyce.
Wobec tak istotnych zmian w przepisach uopz, projektodawca powinien powrócić do idei opracowania nowej ustawy, ewentualnie rozważyć wprowadzenie przepisów dotyczących odpowiedzialności penalnej podmiotów zbiorowych do Kodeksu karnego, Kodeksu postępowania karnego i Kodeksu karnego wykonawczego. Takie rozwiązanie zapewniłoby podmiotom zbiorowym należyte gwarancje, zarówno materialnoprawne, jak i procesowe, konieczne dla odpowiedzialności karnej. Byłoby też bardziej czytelne i łatwiejsze do stosowania dla organów procesowych.
Po zmianie kadencji Sejmu, w 2020 r., Ministerstwo Sprawiedliwości, zapowiadało kontynuację prac nad projektem nowej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, przyjmując jako podstawę tych prac projekt ze stycznia 2019 r. Źle się stało, że zarzucono tę koncepcję.
